‘At yarışları, dışarıdan bakanlar için büyük bir bilmecedir. Dünyası zıtlıklarla doludur. Baktığınız yere nazaran, yarışlar size apayrı şeyler anlatır.’
Filmden evvel biraz atçılığı konuşalım…
At yarışları, özüne baktığımızda tarih boyunca aristokrasinin, zarafetin ve rekabetin sembolü olmuş esaslı bir spor geleneği. Asil atların güç, sürat ve zarafet sergilediği, seyircilerin nefeslerini tutarak izlediği bu görsel şölen yüzlerce yıl öncesinden günümüze kadar geldi. Vakitle tanınan olması yüzünden aristokrasiden de biraz uzaklaştı, her biri özenerek hazırlanan atların birbirleriyle uğraşı vakitle halkın da dikkatini çekti.
At yarışları için sporun yanı sıra toplumsal bir buluşma aktifliği diyebiliriz. Şık kıyafetler, bahis heyecanı ve itibarlı tertiplerle at yarışları vakitle kültürel bir mirasa dönüştü. Mesela İngiltere’deki Royal Ascot yahut bize nazaran ülkemizdeki Gazi Koşusu için bu klasın ve estetiğin tepesi diyebiliriz. Atların soyluluğu, yarışın disiplini ve aktifliğin organizesi derken bu etkinlikler at yarışlarını adeta bir sanat formuna yaklaştırır.
Fakat gel gelelim at yarışı denince insanların aklına birinci olarak bunlar gelmiyor elbette.
Özellikle bu dünyaya uzak bir insanın at yarışı dendiğinde aklında az evvel betimlediğimiz şeylerin canlanmayacağını biliyoruz. Bunun sebebi tahminen de uzun müddet öncesinden yanlış anlaşılmaları. Bu yanlış anlaşılma, atçısından yarış severine bütün bölümün, son derece dışa kapalı bir dünya olmasıyla alakalı olabilir. At yarışı dünyasünda herkes işinde gücünde. Atçılık uzun yıllar kendisini anlatmamış yahut anlatamamış. Esasen anlatsan da anlaması kolay bir iş değil.
At yarışının kendisini anlatamaması üzerinden at yarışı temalı 1984 imali “Atla Gel Şaban” sinemasına geçiş yapalım.
At yarışı topluluğundan ister atçı ister televizyoncu olsun, bu sineması maksat göstermeden duramaz: “Bizi Atla Gel Şaban bitirdi!” diye takılırlar. Biraz geyik maksatlı da olsa doğruluk hissesi yok değil. Çünkü at yarışları, ülkede birçok insanın aklında bu sinemadaki haliyle yaşıyor.
Yurt dışında, bilhassa Hollywood imallerinde at yarışları üzerine çekilen sinemaları gözünüzün önüne getirirseniz atçılığın tam da başta bahsettiğimiz taraflarıyla işlendiğini, şampiyon atların kahramanlık öyküleriyle birlikte verildiğini gözlemleyebilirsiniz. Bizde ise birinci at yarışı temalı sinemalardan biri sayabileceğimiz Atla Gel Şaban’ın aslında konusu at yarışı değildir, hatta Kemal Sunal bu sinemada Şaban bile değildir. Sinemanın ismine karşın ana karakterin ismi Niyazi’dir. Husus da geçim ezası çeken Niyazi’nin yaşadıkları üzerinedir.
At yarışları, garibanlığı ve talihsizliği absürt halde ele alan sinemaya bir tema olsun diye eklenmiş diyebiliriz. Sinemada at yarışlarıyla ilgili derinleşilmediği üzere, oyun oynayan yarışsever de kolay stereotiplerle ele alınır. Olağan ki sinema bu türlü ele aldığı ve derinlemesine imnediği için at yarışları bugün başlarda sinemadaki haliyle yaşıyor diyemeyiz zira aslında sinema halihazırda var olan algıdan yola çıkarak at yarışlarını kullanmıştır. Fakat sinemanın olayı oldukça absürtleştirdiği de bir gerçek.
Peki nedir bu sinemanın olayı? At yarışlarına nitekim büyük bir ziyanı var mı?
Filmdeki ana karakter Niyazi’nin en büyük özelliği, garibanlığıdır. Niyazi çocuklarına bisiklet alamaz, hatta sofraya ekmek dışında bir şey bile koyamayacak kadar az para kazanır. Eşi tarafından darlanır, her gün kalkar işe masraf ve meskene eli boş döner.
Niyazi’nın bütün mahalleli esnafa da borcu vardır. Öte yandan fakirlik herkesi yozlaştırmıştır: Bakkal tartıda hile yapar, oduncu ağır çeksinler diye odunlarını sular, kasap kedi keser. Bütün bu ümitsizlik içinde, mahalleli kahvede at yarışı bahsi yapar, yani altılı ganyan oynar. Kahvedeki mizansene haliyle birtakım stereotipler hakimdir: Ahalinin içinde birtakım bilmişler vardır, “O koşuyu o cet yedirmezler” diyenlerden jokeyden aldığı tüyoyla, bültende 0 puan almış olan Esmerim’i tek attıran bir vatandaşa kadar uzanan klasik tiplemelerden bahsediyoruz. Mahalleli için at yarışları bir oyundan yahut hobiden fazla büsbütün maddi çıkar hedeflidir; hani tıpkı başka baht oyunları üzere, “Talih kuşu bize konsa da, varlıklı olsak” bakış açısı hakimdir.
Yine Niyazı’nin mahalleden bir arkadaşı, çocuğunun tedavi parasını at yarışlarında kaybeder, bu da toplumdaki “Çoluğun çocuğun rızkını atlara yedirdi” anlatısının bir yansımasıdır.
Bütün bunların içinde gerçeklik hissesi var. Ancak bu yeniden de tek taraflı bir bakış açısı. Çünkü gerçekte ganyan bayileri ve kahvelerde, atlar bu işin kıymetli bir kısmıdır.
90’larda ganyan bayiilerinde bulunmuş olan büyüklerimiz daha uygun hatırlar: İşin bahis tarafı bir yana, at yarışları birçok insan için ulaşılabilir bir hobidir. Çünkü çok küçük paralarla da bahis yapılabilir. Birçok esaslı ganyan bayiinde atlar çok sevilir. Ganyan bayileri şampiyon atların fotoğraflarıyla dekore edilirdi. Misal 90’larda Yavuzhan bütün bahisçilerin çok sevdiği, duygusal bağ kurduğu bir attı. Bağırsak düğümlenmesinden öldüğü günden, o periyotlar at yarışlarıyla ilgilenen herkesin, az çok hüzünlü en az bir kıssası vardır.
Atla Gel Şaban sineması, nitekim de Türkiye’de at yarışlarını negatif formda etkilemiş midir?
Filmin popülerliği düşünülürse insanların algısını negatif istikamette etkilediğini söyleyebiliriz. At yarışları soylu bir rekabet ve estetik bir tecrübe sunmayı amaçlarken Atla Gel Şaban’da yarışlar para kazanma hayalleri kurduran ve komik entrikalar için bir araçtır. Sinema, bahis kültürünü ve yarışların maddi tarafını abartılı bir biçimde işleyerek, aktifliğin asaletini bir nevi gölgeliyor diyebiliriz. Fakat atçılığı içeriden etkilediğini ve fark yarattığını söylemek daha sıkıntı. Atları seven, bu işe merak salan insan, zati araştırmayı seven insandır. Ve nasıl ki sanat sanat içindir denebiliyorsa, at yarışları da at yarışları içindir.
Konuyu Yiğit Tezcan’ın ağzından daha ayrıntılı bir biçimde dinlemek için “Yiğit Tezcan ile At Kıssaları Kısım 1 Atla Gel Şaban” görüntüsünü izleyebilirsiniz:
